Zarys dziejów miasta

GÓRNE MIASTO

ul. Niepodległości

(Glatzerstraβe,1889), (Magnisstraβe, I poł. XX w.), (Kłodzka, po 1945), (Adolfa Warskiego, ok. 1961)

Niegdyś był to odcinek drogi prowadzący z Nowej Rudy do Zacisza (Buchau), który miał przebieg podobny do dzisiejszego. W latach 1841 – 1844 został przebudowany jako szosa pomiędzy Kłodzkiem a Wałbrzychem. Obecnie prowadzi tędy droga wojewódzka nr 381 Wałbrzych – Kłodzko oraz droga nr 385 od przejścia granicznego z Republiką Czeską           w Tłumaczowie przez Wolibórz, Srebrną Górę, Ząbkowice Śl., Ziębice, Grodków do drogi krajowej nr 46 (Kłodzko – Szczekociny) w rejonie Niemodlina. Od skrzyżowania w Woliborzu można również dojechać drogą nr 384 przez Dzierżoniów do Łagiewnik i dalej drogą krajową nr 8 (E – 67) do Wrocławia.

Dworzec PPKS

Przed  II wojną światową znajdował się tu reprezentacyjny budynek miasta, zwany „Pruskim Dworem” (Preuβischer Hof), w którym 13 września 1930  roku przebywał z wizytą kanclerz Niemiec Heinrich Brüning, prowadząc w związku ze zbliżającymi się wyborami do Reichstagu kampanię wyborczą dla katolickiej partii „Zentrum”. Jeszcze tego samego dnia udał się do Jugowa, gdzie na tamtejszym cmentarzu złożył hołd górnikom poległym              w katastrofie na szybie „Kurt” kopalni węgla kamiennego w Jugowie 9 lipca 1930 roku.
Podobną wizytę złożył w nim 17 marca 1934 roku Nadprezydent Prowincji Śląskiej i jednocześnie gauleiter NSDAP na Dolny Śląsk Helmuth Brückner, który wziął udział w ponownym otwarciu zamkniętej po katastrofie z 1930 roku kopalni „Wenzeslaus” w Ludwikowicach.

1 marca 1933 roku w rejonie „Pruskiego Dworu” doszło do tragicznego starcia pomiędzy oddziałami „Reichsbanner” (oddziały utworzone przez SPD i „Zentrum” do ochrony zebrań swoich partii) a oddziałami SA  (utworzone przez NSDAP). W stojącej niedaleko stodole (na miejscu dzisiejszego salonu samochodowego „Opel”) w ciemnościach doszło do strzelaniny, w wyniku której zginął jeden członek „Reichsbanner”, niejaki Loske. Zginął trafiony kulą oraz od atrapy granatu ręcznego. Po zakończeniu walk o tę tragedię obwiniono członków „Reichsbanner”, a ich noworudzcy przywódcy trafili na 15 miesięcy do ciężkiego więzienia. Natomiast pogrzeb Loskego okazał się wielką manifestacją antyfaszystowską mieszkańców miasta.

Po II wojnie światowej istniała w tym budynku restauracja „Podhalanka” oraz miał siedzibę Górniczy Dom Kultury. W wyniku wybierania w latach 60 – tych przez miejscowych górników węgla część budynku osiadła i zaczęła pękać. Tę część rozebrano, resztę adoptowano na pomieszczenia placówki PPKS – u. Aby przygotować stanowiska, zlikwidowano znajdujący się obok park i wycięto kilkadziesiąt drzew.
Noworudzka placówka terenowa jest obecnie częścią oddziału kłodzkiego PPKS - u. Ma siedem stanowisk odjazdowych, w tym dwa przelotowe. Obecnie można bezpośrednio dojechać z Nowej Rudy do Zielonej Góry, Jeleniej Góry, Przemyśla, Głogowa, Zgorzelca, Świdnicy, Jastrzębia – Zdroju, Kudowy – Zdroju, Stronia Śląskiego i Bystrzycy Kłodzkiej. Jest wiele lokalnych połączeń do Kłodzka i Wałbrzycha oraz do sąsiednich wsi.


Budynek dawnego starostwa powiatowego, ul. Niepodległości 2

W przeszłości Nowa Ruda była dwukrotnie siedzibą powiatu a w międzyczasie należała do powiatu kłodzkiego. Jeszcze za czasów habsburskich pojawiły się na terenie Hrabstwa Kłodzkiego małe jednostki terytorialne, które zostały utworzone wokół niemal wszystkich miast. Były to tzw. „małe powiaty”, którego siedzibą była również i ówczesna Nowa Ruda. Podział ten został zlikwidowany po przyłączeniu Śląska i Ziemi Kłodzkiej do Prus w 1842 r. W poł. XIX wieku doszło do wzrostu gospodarczego miasta, które stało się trzecim miastem Ziemi Kłodzkiej. Pierwsze plany związane z utworzeniem nowego powiatu ze stolicą w Nowej Rudzie wysunęły władze miasta po burzliwych wydarzeniach z lat 1848 – 1849. Można sądzić, iż decyzję o jego utworzeniu podjęto po zakulisowych rozmowach ludzi życzliwych noworudzkim władzom z pruskim ministrem spraw wewnętrznych, który zimą 1850 roku wprawdzie obiecał, iż w niedalekiej przyszłości taki powiat powstanie, jednak decyzje o jego utworzeniu zapadły jesienią 1854 r. Dopiero kłodzka gazeta powiatowa (Glatzer Kreisblatt)   z 30 lipca 1855 roku poinformowała, że dotychczasowy powiat kłodzki będzie  podzielony       na kłodzki i noworudzki. Ta sama gazeta poinformowała również, że pierwszym starostą nowo utworzonego powiatu noworudzkiego będzie Valerian hrabia von Pfeil. Informacja ta została w mieście przyjęta z wielkim entuzjazmem, wiadomo, że w tej sytuacja mogła wzrosnąć ranga miasta. Z tej okazji miasto świętowało 1 sierpnia, kiedy to wieczorem oświetlono rynek, ratusz i noworudzki zamek. Powołanie do życia nowej jednostki administracyjnej na Ziemi Noworudzkiej nastąpiło 26 sierpnia 1855 roku.  

Powiat noworudzki objął swoim zasięgiem obszar północno – zachodniej części ówczesnej Ziemi Kłodzkiej o powierzchni 316,99 km2. Na jego obszarze znalazły się dwa miasta (Nowa Ruda i Radków) i 38 wsi. Na tym obszarze mieszkało około 45 tys. ludzi. Okazało się wkrótce, że powiat ten był zbyt mały, aby mógł bez przeszkód funkcjonować        w pruskim systemie organizacyjnym. Ponadto władze rejencji nie traktowały powiatu noworudzkiego w pełni poważnie, bowiem instytucje powiatowe tworzyły się w Nowej Rudzie z pewnymi trudnościami. I tak np. powiatowa deputacja sądownicza powstała dopiero w 1864 roku. Rok później utworzono dopiero królewski urząd podatkowy, a w 1866 roku powiatową kasę podatkową. W porównaniu z innymi miastami powiatowymi nie było np. w mieście żadnej szkoły średniej, jedynym zaś godnym uwagi urzędem był powstały w 1911 roku urząd pocztowy podlegający bezpośrednio wrocławskiej dyrekcji Głównej Poczty.
Pierwotna siedziba władz powiatowych mieściła się w rynku w lokalu „Taberne” (obecnie restauracja „Kameralna”) a od 1 października w domu niejakiego Gebersa Rosenbergera przy obecnej ul. Piastów. W 1877 roku marek wybudowano nowy gmach przy obecnej ul. Niepodległości, do którego przeniesiono siedzibę władz powiatowych i znajdowała się w nim do czasu rozwiązania powiatu noworudzkiego, czyli do 1 października 1932 roku. Przez okres 77 lat jego istnienia zarządzało nim 9 landratów, którzy rezydowali w latach:
1855 – 1867  Valerian graf von Pfeil
1867 – 1889 Eberhard graf von Pfeil
1889 – 1898 baron von Rechenberg
1898 – 1913 graf zu Dohna
1913 – 1919 von Hoffmann
1919 – 1923 dr Hage
1923 – 1925 Franz
1925 – 1931 Schubert
1931 – 1932 dr Poppe.

Warto dodać, iż przez okres istnienia powiatu noworudzkiego wydawana była gazeta powiatowa (Neuroder Kreisblatt).  Likwidacja powiatu noworudzkiego wiązała się z ówczesną sytuacją gospodarczą Niemiec, sprawa dotyczy kryzysu lat dwudziestych i trzydziestych. Berliński rząd zmuszony został do oszczędności, stąd też mniejsze powiaty likwidowano, a na ich miejsce tworzono powiaty „wielkie”. Taki los spotkał również i powiat noworudzki, który został włączony do powiatu kłodzkiego, oficjalnie składającego się z dwóch części, kłodzkiej i noworudzkiej. Nowa Ruda boleśnie odczuła likwidację powiatu, a najbliższe decyzje dotknęły mieszkańców miasta jak choćby wstrzymanie darmowych egzemplarzy pisma urzędowego powiatu kłodzkiego (Glatzer Kreisblatt), zmiany niektórych przepisów czy likwidacja części urzędów i zastąpieni ich kłodzkimi filiami.

Po II wojnie światowej, kiedy Nowa Ruda znalazła się w granicach państwa polskiego, należała pierwotnie do powiatu kładzkiego (taka nazwa obowiązywała zaraz po wojnie),a potem kłodzkiego. W 1954 roku utworzono powiat noworudzki, bowiem poprzez rozwój górnictwa węglowego region ten różnił się gospodarczo od pozostałych części Ziemi Kłodzkiej. Jego obszar obejmował te same tereny jak przed wojną. Siedzibą ówczesnego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej był noworudzki zamek. Powiat istniał do czerwca 1945 roku, kiedy to, dokonując reformy administracyjnej kraju zlikwidowano wszystkie powiaty, tworząc 49 małych województw.

Siedziba przedwojennego powiatu wykonana została z czerwonego piaskowca w stylu florenckiego neorenesansu szkoły berlińskiej. Współcześni ludzie krytykowali go za duże koszty budowy (90 tys. marek), podatność na zawilgocenie ścian oraz małą funkcjonalność. Po wojnie była w nim siedziba szkoły milicyjnej oraz sądu i prokuratury. Był też użytkowany przez Radę Gminy Nowa Ruda. Po gruntownym remoncie budynek przeznaczono na potrzeby sądownictwa.

Budynek poczty, ul. Niepodległości 1

Pierwsza placówka pocztowa funkcjonowała w Nowej Rudzie w latach 20 – tych i 40 – tych XIX w. Z czasem jej zakres rozszerzono poprzez wprowadzenie połączeń kurierskich z czeskim Broumovem i wprowadzeniem kursów pocztowych do Kłodzka i Wałbrzycha. Pierwotnie budynek poczty znajdował się w rynku (nr 3) i prowadził ją kupiec Hentschel. Nowe kursy pocztowe do innych miast (m.in. Świdnicy, Barda, Ząbkowic i Dzierżoniowa) wprowadzono po 1854 r.
W II poł. XIX wieku istniały dwa urzędy pocztowe. Jednym była spedycja pocztowa pierwszej klasy w górnej części ówczesnej ul. Kościelnej, drugi powstał przy ul. Cmentarnej, który w 1879 roku został przeniesiony na obecną ul. Armii Krajowej.



Obiekt wzniesiony w 1911 roku w duchu neoklasycyzmu. Jest przykładem dobrej architektury i był jak na owe czasy budynkiem nowoczesnym. Jego nowoczesność można porównać do szpitala górniczego, który zbudowany w tym samym roku, co gmach poczty, nawiązywał jeszcze do XIX – wiecznego historyzmu.
Jeszcze do niedawna znajdowała się w nim także noworudzka placówka Telekomunikacji Polskiej S.A. Po opuszczeniu przez nią obiektu ta część została zaadoptowana przez Urząd Gminy Nowa Ruda.